تغییرات میزان و ترکیب اسانس شوید ایران (anethum graveolens l) در طول رشد و نمو تحت شرایط آبیاری محدود

برای بررسی اثر تنش کم آبی در مراحل رویشی و زایشی روی تعدادی از پارامترهای فیزیولوژیکی، بیوماس، عملکرد دانه و میزان اسانس شوید ایران، دو آزمایش در سال های 1385 و 1386 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان اجرا گردید. آزمایش ها به صورت بلوک های کامل تصادفی در 4 تکرار پیاده گردیدند. تیمارهای آبیاری شامل آبیاری کامل (شاهد) برای حصول 100% ظرفیت زراعی در طول دوره رشد، دو تنش ملایم (در حد 66% ظرفیت زراعی) و دو تنش شدید ( در حد 33% ظرفیت زراعی) در دو مرحله رویشی و زایشی بودند. طرح آزمایشی برای تعیین محتوای اسانس از نوع کرت های خرد شده بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی بود، تیمارهای آبیاری در کرت های اصلی و مراحل برداشت در کرت های فرعی قرار گرفتنه بودند. سه برداشت در مراحل رویشی (h1)، گلدهی کامل (h2) و رسیدگی دانه ها (h3) انجام شد. اجزای فرّار برگ ها، گل ها و دانه های شوید کشت شده با روش تقطیر با آب استخراج و توسط دستگاه هایgc و gc/ms جداسازی گردیدند. تجزیه واریانس مرکب داده ها نشان داد که قرار گرفتن گیاهان تحت تنش خشکی به کاهش قابل توجه سرعت فتوسنتز، هدایت روزنه ای، محتوای نسبی آب برگ (rwc) و تعرق منجر شد. در مقابل، بالاترین غلظت co2 بین سلولی (ci) و دمای کانوپی در تنش های شدید خشکی مشاهده شد. تنش شدید سرعت فتوسنتز (pn) را در مراحل رویشی و زایشی به ترتیب 7/65 % و 1/55 % کاهش داد. با کاهش هدایت روزنه ای سرعت فتوسنتز کاهش یافت. افزایش ci در شرایط تنش خشکی نشان داد که عوامل غیر روزنه ای ممکن است فتوسنتز را محدود نمایند. ارتفاع بوته، وزن تر و خشک بیوماس و عملکرد دانه در واحد سطح به طور معنی داری تحت تاثیر تیمارهای آبیاری قرار گرفتند. بیشترین ارتفاع بوته و وزن تر و خشک بیوماس تحت آبیاری کامل (s0) به دست آمد. با کاهش آب قابل استفاده به خصوص در مرحله رویشی (s2) این صفات به طور معنی داری کاهش یافتند. کمترین ارتفاع بوته و بیوماس تحت تنش شدید خشکی در مرحله رشد رویشی مشــاهده شد. در مقابل، کمترین عمـلکرد دانه تحت شرایط شدید تنـش معنی داری عملکرد دانه بیشتری در واحد سطح تولید کرده بودند. هم آب قابل دسترس و هم زمان برداشت اثرات کمبود آب در مراحل گلدهی و پر شدن دانه ها (s4) حاصل شد. گیـــاهانی که آب کافی دریافت کرده بودند به طور معنی داری بر میزان اسانس شوید داشتند. درصد و عملکرد اسانس استخراج شده از گل ها (h2) و دانه ها (h3) درهمه تیمار های آبیاری بسیار بیشتر از اندام های رویشی (h1) بود. درصد اسانس اندام های رویشی با کاهش آب قابل دسترس در همیـن مرحله به طور معنی داری افزایش یافت. امّا زمانی که گـیاهان در مراحل مختلف نمو در معرض تنش های ملایم و شدید قرار گرفتند درصد اسانس گل ها و دانه ها به طور قابل توجهی بهبود یافت. در هر دو سال، بالاترین عملکرد اسانس در واحد سطح از گل های تحت تنش ملایم کم آبی در مراحل گلدهی و پر شدن دانه ها (s3h2) به دست آمد. در حالی که کمترین محصول اسانس توسط اندام های رویشی تحت تنش کم آبی در مراحل اولیه رشد (s2h1) تولید شد. ترکیبات اصلی اسانس اندام های رویشی و گل ها آلفا ـ فلاندرن، بتا ـ فلاندرن و بتا ـ پینن بودند، در حالی که ترکیب عمده دانه ها کارون بود. ترکیب مهم دیگر گلها و دانه ها لیمونن بود که دراندام های رویشی مشاهده نشد. میزان لیمونن و آپیول شوید بر اثر تنش شدید خشکی افزایش یافت، در حالی که محتوای کارون تحت تنش ملایم زیاد شد. مقدار بتا ـ فلاندرن تحت تاثیر تنش کم آبی قرار نگرفت، امّا میزان آلفا ـ فلاندرن تحت تنش های ملایم و شدید کاهش یافت.